Francisco Javier Balmis

Unha das moitas pezas que existen no Museo Militar da Coruña e que serven pra comprender o que pasou antes de chegar nós a este mundo é a reprodución da corbeta María Pita, coa que o doutor Balmis deu a volta ao mundo pra acabar coa viruela.

Ao director do museo, o coronel José Navas Ramírez-Cruzado, é unha das que máis lle acaen de entre todas as que alí ten expostas.

Despois de falar máis dunha hora co Xocas, o coronel Navas explícanos os seus motivos:

_Xa estou farto de que o heroe da Coruña sexa o xeneral Moore, un militar que foxe dos franceses e que aínda así parece que ninguén fai máis por nós. Hai outros heroes pra estar na tumba de San Carlos.

_¿E cales son?

_Cando menos dous. Pedro del Barco y España, capitán da María Pita que leva a vacina contra a viruela por todo o mundo; e o brigadier coruñés Diego del Barco y de la Zendeja, fillo do primeiro e valeroso asaltante á praza de Laredo cando aínda está en mans francesas. Diego morre en Laredo, non por fuxir dalí como Moore, senón por devolvela a España. De xeito que xa me contarán.

_Iso que conta non lle vai gustar a algúns.

_Pois teñen dous traballos.

Saímos do museo e achegámonos ao xardín de San Carlos. Os científicos tiñan pensado facer unhas fotografías da baía porque alí hai un mirador sen competencia.

De paso tamén botamos unha ollada ao sepulcro de Moore que daquela é visitado por uns turistas navarros máis despistados ca min cando fun en avión a Barcelona.

_Por favor, ¿de quien es la tumba?

_Dun gilipollas _ díxenlles eu sen reparar en gastos.

_¡Jesús!

_As reclamacións, ao mestre armeiro. Chámase Navas e vive ao carón do xardín.

A corbeta María Pita nun selo de Correos

A Aurora

É luns. Os museos pechan, pero nós estamos a piques de entrar no de Belas Artes da Coruña que dirixe a lucense Ángeles Penas Truque.

Os luns son días reservados pra que nos museos ocorran cousas imposibles os outros días. Por exemplo, que anden aos choutos polas súas salas un fato de científicos coma nós, mirándolle por debaixo das saias á raíña Isabel II, ou a Concepción Arenal, que aínda sendo traballo de moito mérito, non deben ver os menores de certas idades.

Diante da porta, vai o historiador e di:

_Este museo é froito dun roubo.

_¡Carafio! _ contéstolle eu sen me repoñer do salouco provocado _. Iso é de xulgado de garda. ¿Non che darían Azpilicueta no almorzo?

Como xa estamos dentro, saúdanos a directora cun gran sorriso na faciana e coa amabilidade nos beizos:

_Benvidos ao museo.

Aproveito o meu turno e pregúntolle:

_Imos ver, directora; este home mantén que o museo existe por un roubo, ¿que lle parece?

_Pois que en certo sentido ten toda a razón. As novas instalacións do museo inauguradas en 1995 apróbanse despois de que na anterior sede alguén roube dúas pinturas de Rubens, a Aurora e o Labirinto de Creta.

_¡Aaah!

O primeiriño que os científicos queren facer é ver eses dous cadros de Rubens, se cadra por medo a que os roubens outra vez.

_Ao redor dos cadros hai unha historia sorprendente.

_¿E logo?

_Sorprendente foi o xeito co que actúa o ladrón, e tamén como son recuperados anos despois, cada un nun país. Pero o que chama máis a atención é que durante o tempo no que desaparecen Dédalo e o minotauro na Coruña, en Lugo aparece o mosaico de Dédalo e Pasifae, que trata do mesmo mito.

_¡O do touro e da vaca, non digas máis!

Dédalo e o minotauro, ou O Labirinto de Creta

Unha feira de Betanzos nos anos 20 fotografada por Ruth Matilda Anderson

Hai feira en Betanzos. As prazas, rúas e xardíns do centro están ateigadas de postos e compradores. Os de roupa e zapatos son dez veces máis abondosos cos de froitas, queixos ou verduras.

_Nos meus tempos pasaba o contrario. De roupa feita non había nin un. Alí, ou vendían pitos, ou vendían polos. E zocas, e ferramentas…

Daquela achégome a unha muller que ten de diante catro queixos, varias mandas de perexil e un cesto mediado de boas cereixas.

_¿Onde pacen as vacas deses queixos?

_En Paderne, xusto onde medra a cerdeira.

_Seguro que vostede coñece ben aos animais.

_Déao por certo. Tanto coma que elas non coñecen o pienso. ¿Quere a proba?

_Non, moitas grazas. Vou levar un sen necesidade dela, porque vostede mesma é a proba vivente.

Secundino e os outros tamén mercaron queixos e nuns minutos a muller queda sen mercadoría que vender.

_¡Pois aínda son as dez da mañá e o coche de Paderne sae á unha!

Segundo o historiador, no salón capitular do concello de Betanzos hai dous retratos colgados fronte por fronte. O do rei Fernando VII, por quen queiman o primeiro globo da cidade, e o do coronel betanceiro Antonio Quiroga y Hermida, personaxe principal no pronunciamento de Rafael del Riego, e polo tanto, inimigo declarado do monarca absolutista.

Os dous retratos e o sabre que Quiroga utiliza durante o pronunciamento foron incompatibles no salón de Betanzos. Ou había un, ou había o outro.

_No ano 1823, botan o sabre ao Mandeo, pero os dous retratos están hoxe xuntos na Sala Capitular, coa mirada posta un noutro e sen dar guerra.

_¡Miña madriña querida! _ pensei en alto _ ¡Abofé que estes van querer atopar o sabre!

Manuel Sanjurjo, tataraneto de Antonio, e o seu sobriño Octavio 

Comezamos a mañá no cemiterio de Paleo, onde están soterrados Solís e os heroes de Carral. Logo Bastiagueiro, Mariñán, Meirás e Sada. Xa lles digo eu: 

_Queredes acabar comigo e non se vos ocorre mellor método que unha sobredose de historia. 

Na praia das Delicias de Sada o equipo segue as pegadas da familia Sanjurjo Badía, o do submarino de Vigo. Antonio Sanjurjo nace aquí, onde o seu pai era fundidor e reloxeiro. Os dous foron coñecidos polo alcume dos Habilidades, o que xa che dá unha idea do inxenio dos tipos. 

Hoxe existe unha parente chamada Marta, coido que tataraneta do primeiro, que ten unha páxina en internet onde vai contando as curiosidades da súa familia, que non son poucas. 

O primitivo Sanjurjo _ nada que ver con Primitivo Rodríguez Sanjurjo _, constrúe nesta praia das Delicias unha boneca autómata que move o corpo aproveitando a forza do mar. 

Conta Marta que a unha das súas tías levárona a Conxo porque dicían que estaba tola, aínda que ela cre que non, que só di en alto o que lle viña á cabeza. Así, un día do 36, cando vai ao Concello de Sada e ve que instalaron nel un crucifixo cun retrato de Franco á dereita e outro de José Antonio á esquerda, exclama aos presentes: 

_¡Pobre Xesús! ¡Sempre crucificado entre ladróns! 

A verdade é que eu xa teño escoitado o chiste noutras ocasións e con outros protagonistas. Non se pode ser tan vello. 

Como non podía ser doutro xeito rematamos a visita no cemiterio onde hoxe está Ramón Suárez Picallo e onde os científicos buscan os sepulcros do primeiro centenario galego, Ramón de Serantes, e dunha muller que din que foi espía da CIA nos Estados Unidos, que vixía a Castelao cando anda por alí e que patatín e patatán. Xa lles contarei se atopan algo. 

Ramón Suárez Picallo

Á dereita da igrexa, o antigo cemiterio de Sofán

Aló polo ano de 1919 houbo en Sofán de Carballo unha masacre da que mellor sería non ter falado nunca. O caso foi que os científicos andaban interesados nas condicións de salubridade dos cemiterios e alí que fomos cos nosos bártulos.

Nesa data, a autoridade clausura o cemiterio a carón da igrexa por razóns de hixiene. Prohíbe que se enterre máis xente naquela terra sagrada e abre un novo camposanto ao pé da estrada. Os veciños de Sofán, ao menos algúns deles, non teñen a máis mínima intención de facer caso do disposto e moitos seguen a soterrar no antigo, aínda que fose en cerimonias nocturnas.

No último episodio do contencioso, a Garda Civil protexe o enterro dun neno chamado Xesús Loureiro no novo cemiterio. As mulleres opóñense, hai tiros e morren catro delas. Ninguén foi quen de evitar a traxedia.

No adro da igrexa está o actual párroco de Sofán, Jorge Iglesias Negreira, que agarda por nós todo amabilidade. Aínda que chove, achegámonos ao camposanto do conflito que hoxe é un fermoso xardín con especies moi variadas.

_¡Que traxedia tan galega! ¡Morrer pola terra dos mortos!

_Calvo Sotelo leva o caso ao Congreso con duras críticas prós axentes gubernativos.

Logo dun tempo connosco, o párroco descúlpase porque ten que atender un oficio e non poderá vir na visita ao outro cemiterio, o novo. Despedímonos e marchamos cada un ao seu.

Cando chegamos non hai ninguén, de xeito que os científicos pescudan o que traen entre mans coa liberdade que lles dá o permiso do crego. De súpeto aparecen tres homes con cara de facer roxóns sen pasar antes pola mata.

_¿Que carafio fan vostedes aquí? _ di un deles.

_¡Somos científicos e temos a licencia de don Gorge! _ bérrolle eu antes de que haxa outra traxedia en Sofán.

José Mª Kaydeda 

Teresa Jorge, a viúva de José María Kaydeda, pode ser a única persoa no mundo que teña dous museos.

Quedamos con ela en Oleiros e primeiro levounos ver o que ten na casa, onde amorea a colección de obxectos estraños, raros ou curiosos que seu home foi xuntando en vida. Hai desde bonecos prá facer vudú, ata crucifixos románicos, pinturas de Kaydeda, os libros que editou _como a edición facsimilar do Codex Calixtinus, a Ars Magna de Raimundo Lulio, o libro dos Apócrifos _, e centos de cousas máis.

O que chama a atención dos científicos é a colección de reliquias, unha das afecciones máis queridas de Kaydeda, aínda que non era precisamente unha persoa crente, como se deduce da súa militancia comunista.

_Tiña esa dobre posición ante a vida _ di Teresa _, porque José María era fundamentalmente un humanista interesado por todo.

A colección de reliquias sorprende a todos os presentes cando Teresa comenta que entre as pezas que a compoñen están os cravos da cruz de Cristo, o prepucio do Neno Xesús e un hime dunha das once mil virxes de Colonia.

_¡Pois non sei que fai tanta xente no Obradoiro de Santiago! ¡Tiña que vir a Oleiros a ver a estatua do Che e mais o museo de Kaydeda! _ exclamei diante de aquelas caixiñas cheas de misterio.

Logo fomos ao Pazo de As Torres onde está o segundo museo de Teresa e José María, o das sete mil pezas de oleiros que eles foron recollendo por todas as provincias españolas e que agora poden verse no lugar máis axeitado prá unha colección así, Oleiros.

_É coma se instalas o museo de don Heraclio Fournier en Baralla.

_Cala, Pelúdez; que nos perdes.

Xa contra a tardiña achegámonos á igrexa de Santa María de Cambre, xoia do románico, como dixo o historiador.

Edición dos Apócrifos

Wenceslao Fernández Flórez

Na Villa Florentina de Cecebre, a Fundación Wenceslao Fernández Flórez mantén viva a lembranza do escritor. Antonio Montero, Tareixa Moris, Alicia Congueira e moitos máis desenvolven unha actividade constante.

Cando chegamos á Villa, a primeiros de xuño, hai unha néboa que confunde o edificio e o bosque. O bosque animado, por suposto. As follas da fraga pingan a auga que amorean e alguén fai o chiste:

_¡Que novembro máis cálido!

Nada máis entrar no xardín aparece o espírito de don Wenceslao de corpo presente e xa non te abandona no tempo que esteas alí. Como fan os bos cicerones.

_Neste cuarto escribín moitos artigos e algúns libros _ di o creador de Fendetestas nun correcto idioma usado polas pantasmas_. Todos os exemplares desta librería están fichados, numerados e protexidos contra o deterioro polo meu irmán. Todas as críticas publicadas nos xornais están mecanografadas e encadernadas, tamén pola mesma persoa. Con esta máquina facía os cigarrillos e nese sillón botaba as cabezadas. O resto poden imaxinalo vostedes.

Don Wenceslao continúa moi correcto na nosa compaña ata o final da visita, pero case non volve abrir a boca.

_¿É sempre así? _ pregúntolle a Alicia.

_Ten días. Hoxe non estivo moi falangueiro. Hai mañás nas que colle o fío do malvado Pelegrín e non para ata as dúas.

_¿E como vai o contencioso de Julián Zugazagoitia e a memoria histórica?

_Fatal. Sentimos unha gran frustración cando o presidente do Congreso nos comunica que o acto cívico de irmanamento entre as familias F. Flórez e Zugazagoitia que celebraremos, non compete á memoria histórica. Xa sabe, Julián salva de morrer a Wenceslao e logo morre fusilado sen que o galego poda axudarlle.

_Huuummm…! _ escóitase bruar ao espírito do escritor.

Portada de Castro Gil para el Bosque Animado

Ramón Verea

No Concello de A Estrada hai un retrato de Alfonso XIII asinado por Jesús Corredoyra, e debaixo, un busto de Ramón Verea, copia do que lle puxeron en San Miguel de Curantes, a parroquia onde nace.

_Este home inventa a primeira calculadora da historia que resolve as operacións das catro regras _ comenta Olimpio Arca, autor dunha biografía de Verea.

_¿Quen? ¿Alfonso XIII?

Non, Verea no ano 1878. A máquina gárdase hoxe no museo de IBM.

Olimpio Arca sabe as historias de todos os estradenses que destacaron dentro e fóra da súa terra

_Aínda máis descoñecida hoxe que Verea é Mary Isaura, a cantante que representa o papel principal na estrea de Doña Francisquita, de Vives.

_Non é a única estrela musical vencellada a Estrada _ solta entón moi misterioso o historiador.

_Agora mesmo non me decato do que está a falar _ reacciona Olimpio _. Se fai o favor de explicarse…

_ Lembre. O 23 de setembro de 1933 Estrellita Castro estrea con grande éxito no teatro Romea o pasodobre Mi jaca, de Perelló y Mostazo. A data serve para sinalar o nacemento da copla.

_Certo. Estrella Castro Navarrete, a tonadillera, bailarina e actriz que será coñecida como Estrellita Castro, nace en Sevilla. É filla de José Castro Báscuas, natural de San Pedro de Ancorados, aquí na Estrada. Na capital andaluza casa coa malagueña Sebastiana Navarrete. Todas as biografías de Estrellita Castro salientan o seu debut en Sevilla cando só conta doce anos, aínda que en realidade xa actúa de xeito informal na Estrada, no lugar de Pousadela. Alí vai co pai e cunha irmá dous anos antes. Durante unha xira por América, mórrelle a nai en España e Fraga, sendo ministro, fai posible que sexa embalsamada pra que a cantante poda velo ao seu regreso.

Estrellita Castro

José Rodríguez, en Bermés

En Santa María de Bermés dous nenos corren polo campo da feira. Hoxe chama a atención ver cousas así. Antes de entrar no campo hai unha placa que che advirte a quen está dedicado un busto que chantaron á esquerda. Non ven mal a placa porque a escultura está cuberta de líquen e axiña será un carballo máis naquel bosque urbano.

O busto, unha cachola pequerrecha coma se houbese medo de darlle máis tamaño, corresponde ao do matemático José Rodríguez González, que segundo dixo un dos científicos presentes, vén sendo a contribución galega ao nacemento do metro como unidade de medida universal.

_Pois si _ falou o historiador _, no ano 1795 os franceses acordan un único patrón de pesos e medidas para o seu territorio. Así comeza a instauración do sistema métrico decimal que en poucos anos será común á meirande parte do mundo. Un dos homes que o fan posible é o matemático de Bermés. Este líquen que vedes aquí.

_¿E como fixo pra medir un metro se non tiña metro algún?

_Rodríguez colabora cos físicos franceses Mèchain, Biot e Arago na medición do arco do meridiano entre Dunkerke e Barcelona, que a súa vez servirá para determinar a lonxitude do metro, isto é, “a dez millonésima parte do arco meridiano terrestre comprendido entre o Polo Norte e o Ecuador”.

_¡Carafio! ¡A ver quen fai máis preguntas! Por certo, ¿o nome da Meridiana de Barcelona vén por iso?

_O da Meridiana e o do Paralelo. Ámbolos dous lembran eses traballos de medición, que tamén son o antecedente do primeiro mapa de Galicia, obra dun discípulo de Rodríguez, o Ilustre Fontán.

_Mira ti pró Rodríguez…

_E non só por iso. Anos despois é proposto para a dirección do observatorio de San Petersburgo, e tras consultalo co Goberno español, non a acepta. Pode lelo na biografía que lle fai Aller.

Lembranza do cadrante do meridiano terrestre

Ramón Aller

No Museo de Lalín, onde renden permanente homenaxe ao astrónomo Ramón Aller, ao piloto Loriga e ao pintor Laxeiro, inaugurábase esa tarde unha exposición de Edmundo Paz Dacruz, nado en Brasilia e veciño de Arcade.

Por alí estaban a concelleira Nuria Rodríguez e o técnico Damián Paio, que son os que levan adiante a actividade cultural do Concello de Lalín.

Nada máis entrar no museo, o Miguel quédase mirando pró Paio e logo duns intres de silenzo, vai e dille:

_Oes, ¿ti non estabas hai quince anos nun campamento de verán prós rapaces?

_Si, aínda que en realidade non era eu, senón un tipo moi semellante, quince anos máis novo ca min.

_Eu era un dos rapaces.

Os dous saúdanse como fan os compañeiros da mili nos seus reencontros e logo, xa na confianza, os científicos explícanlle a Paio que queren atopar os orixinais de Ramón Aller onde expón os primeiros cálculos que se fan sobre as estrelas dobres e todo iso que hoxe investiga outro astrónomo galego, José Ángel Docobo.

_Os manuscritos de Aller están nos arquivos _ dixo Paio.

_Pois non se fale máis, aproveita o físico. Canto antes principiemos, antes rematamos.

O 14 de febreiro de 1930 Ramón Aller comeza a colaborar na revista alemá Astronomische Nachrichten, que daquela é a principal publicación na materia. Nas súas páxinas dá a coñecer a órbita da estrela dobre, OE77, á que seguen outras máis. Todo isto confírelle o título de introductor do estudo das estrelas dobres. Ata 1939 Aller publica 43 traballos nas máis prestixiosas cabeceiras internacionais, así como varios libros. Tamén deseña aparatos científicos que chegan a interesar aos construtores alemáns. Todo iso tiñámolo de diante nos seus soportes orixinais. Poco faltou para que o físico se botase a chorar.

Manuscrito das estrelas dobres